The first series of Baidaphon Persian 78 rpm shellac records Discography

by: Amir Mansour

دیسکوگرافی اولین سری از صفحه های سنگی فارسی بدافون (بیضافون) ضبط شده در تهران

از: امیر منصور

به نقل از صفحه سنگی شماره 35 مهر ماه 1392

مقدمه

در آغاز قرن بیستم صنعت صدا و متعلقات آن، یکی از فناوریهای روز بود و بازار آن، روزبروز در حال گسترش و تنوع بخشی قرار داشت فلذا مورد توجه بسیاری از فعالان اقتصادی در همه کشورها بود. قدرتهای بزرگ سیاسی و اقتصادی آن روز جهان نیز، در کشور خود ویا اقمار و واابستگان خود، زمینه استفاده از این بازار را فراهم می کردند. لبنان آن ایام نیز که برغم وجود حکومت عثمانی تحت الحمایه فرانسه بود، برای ورود به عرصه این فناوری و این بازار، نقشی پیشگام در مناطق عرب زبان را برعهده گرفت. لیبل بیضافون یکی از مهمترین لیبلهای ارائه کننده صفحه های سنگی شرقی و به ویژه خاورمیانه و کشورهای عرب زبان است که در حدود سال 1906 میلادی توسط تعدادی از اعضای خانواده لبنانی مسیحی "بیضا" با مرکزیت بیروت و شعبه ای در برلین - برای استفاده از فناوری آلمان و با توجه به اقامت یکی از موسسین در این شهر-  ایجاد شد. در فاصله دو جنگ جهانی فعالیت این شرکت گسترش چشمگیری یافت و به تولید و عرضه دستگاههای گرامافون و وسایل جانبی آن نیز پرداختند که آگهی های تبلیغاتی آنها برروی پاکتهای صفحه ها دیده می شود. از اوایل دهه 1920 میلادی، پیر و گابریل بیضا، شعبه هایی در قاهره، بغداد و یافا برای هماهنگی برنامه های ضبط و نمایندگی فروش داشتند و سپس شعبه هایی نیز درشمال آفریقا، بصره، موصل، تهران و کرمانشاه برای توزیع یا هماهنگی در امور ضبط صفحه ها ایجاد کردند که ضبط آثاری از سواحل جنوبی دریای مدیترانه و ایران، نتیجه بخشی از این اقدام توسعه ای بود. روی برخی از پاکتهای صفحه های عربی بیضافون و یا روی جلد کاتالوگ صفحه های تونسی سال 1928 که تصویر آن در ذیل آمده، اطلاعات مفیدی از تعداد و دامنه نمایندگیها (منجمله نمایندگی تهران و کرمانشاه) و تنوع محصولات بیضافون و مارکهای تجاری آنها وجود دارد.

صفحه های فارسی بیضافون ضبط شده در خارج از ایران

اولین آثار فارسی برروی لیبل بیضافون، در بغداد ضبط شده است و به نظر می رسد در ابتدا، فعالیتهای مربوط به شرکت بیضافون در ایران - مشابه برخی شرکتهای دیگر صفحه پرکنی- از طریق شعبه مستقر در بغداد مدیریت می شده است. نخستین صفحه های 78 دور فارسی که تاکنون با لیبل بیضافون به دست آمده صفحه ای 27 سانتیمتری با شماره های B083884 و B083885 از هنرمندی است که نام وی برروی برچسب صفحه "هاشم رحمان الایرانی الشهیر" درج شده که ظاهرا در روی اول آوازی در چهارگاه با مطلع "خود مرا" و در روی دوم تصنیفی با عنوان یا مطلع "لبت بنما" را اجرا کرده است. این صفحه باید متعلق به سالهای 1303 یا 1304 شمسی باشد و اطلاعاتی نیز از خواننده آن و تعداد آثار ضبط شده از وی در دسترس نیست.

دومین سری آثار فارسی که با لیبل بیضافون به دست آمده مجموعه ای از آثار حسین خان طهرانی (نگاه کنید به صفحه سنگی شماره 4) متشکل از 7 صفحه دوطرفه (14 قطعه) و تصانیفی مشهور و شناخته شده است که با لوگوی مشابه سری قبل، با شماره قالب سری B084000 و ظاهرا در بغداد در سالهای 1305 یا 1306 شمسی به طور آکوستیک ضبط و در آلمان تولید شده اند. به این مجموعه در کاتالوگ سال 1926 میلادی بیضافون که تا شماره قالبهای سری B094600 را در پوشش داده و حاوی ضبطهای عربی درعراق، مصر و غیره می باشد، اشاره ای نشده است فلذا احتمال ضبط آنها در سال 1927 میلادی یا 1306 شمسی تقویت می گردد.

دیسکوگرافی آثار به دست آمده از این سری، ذیلا درج می گردد:

صفحه های بدافون (بیضافون) ضبط شده در تهران

براساس کاتالوگ سال 1926 میلادی، کمپانی بیضافون هنوز دارای نمایندگی در ایران نبوده است و همانگونه که قبلا نیز ذکر شد در روی جلد کاتالوگ سال 1928 به وجود نمایندگی بیضافون در تهران و کرمانشاه، اشاره شده است. براساس آگهیهای مندرج در مطبوعات آن سالها و برخلاف آگهیهای متعدد کمپانیهای هیز ماسترز ویس، پولیفون و کلمبیا در روزنامه هایی نظیر اطلاعات سالهای 1306 تا 1308 شمسی، که خبر از ضبط قریب الوقوع در تهران می داده اند، آگهیهای بیضافون بیشتر متوجه معرفی محصولاتی چون گرامافون و متعلقات آن می باشد.

اولین نشست ضبط صفحه در تهران برای کمپانی بیضافون به یک احتمال در سال 1307 و به احتمال قویتر در سال 1309 شمسی برگزار شده است.حرف w که قبل از شماره کاتالوگ قرار گرفته و بر روی لوگو نیز در مقابل زانوی غزال مشاهده می شود نشانه ضبط الکتریکی با سیستم "وسترن الکتریک" می باشد که در ضبط صفحه های کلمبیا نیز به کار گرفته شده و در پیش شماره قالب صفحه های فارسی آن کمپانی نیز مشاهده می شود. از صفحه های این سری که همه به قطر 25 سانتیمتر و دارای لیبل طلایی هستند، شماره قالبهای بین w B090213 تا w B090405 بطور ناپیوسته مشاهده شده است و بر این اساس بایستی حدود 200 روی صفحه، در این نوبت در تهران ضبط شده باشد. از بین هنرمندان برجسته ای که آثارشان در این سری وجود دارد می توان ادیب خوانساری، ملوک خانم ضرابی کاشانی، مرتضی خان (محجوبی)، کلنل وزیری و اعضای مدرسه عالی موسیقی (چون روح انگیز، صبا، حسین سنجری و ...)، محمدعلی خان اباذری، موسی خان معروفی و ناصرعلی خان را نام برد. ضمنا آثار هنرمندان ناشناخته دیگری نظیر مهین خانم، زهرا خانم عندلیب، چهره گشا (تار)، ماهرخ خانم، مادام گاسپاریان، مادام سیرانوش، مادام بلانش و مادام سوپرو توانایا نیز وجود دارد که آثار و احوال هر یک، موضوع پژوهشی ارزشمند می تواند باشد. برروی برخی از صفحه های این سری برچسب کوچکی از توزیع کنندگان اصلی آنها نظیر کمپانی آغاسی و تجارتخانه اساسی دیده شده است.

تنها قرینه احتمالی که برای ضبط این آثار در سال 1307 شمسی وجود دارد، وجود صفحه هایی از ناظم الغزالی، خواننده عراقی است که دارای شماره سری B090000 بوده و محتملا در سال 1928 میلادی در برلین ضبط شده اند. بدیهی است که همین نقل قول در کتاب شرح حال و آثار محمد القبانجی، که به زبان عربی و در عراق منتشر شده است، به دلیل عدم ارائه مستندات جای مناقشه و بررسی دارد.  

از وجود آثار ملوک خانم که ظاهرا قراردادی سه ساله برای 1927 تا 1929 میلادی (1306 تا 1308 شمسی) با کمپانی پولیفون داشته و بند ثابت اینگونه قراردادها مبنی بر ممنوعیت همکاری خوانندگان با سایر کمپانیها در سال موضوع قرارداد، این احتمال تقویت می گردد که این آثار در سال 1309 شمسی ضبط شده باشد. به این ترتیب دومین سری آثار ضبط شده از مدرسه عالی موسیقی نیز در همین مجموعه است و اولین سری آثار ضبط شده از مدرسه عالی موسیقی در سال 1308 شمسی توسط کمپانی پولیفون ضبط و با برچسب زرد رنگ و صفحه 27 سانتیمتری منتشر شده اند. نوع آثار ضبط شده نیز گویای آن است که آثار محدود سال 1308 پولیفون بایستی قاعدتا پیش از آثار متعدد مدرسه عالی موسیقی روی صفحه های بیضافون ضبط شده باشند و از آنجا که مدرسه عالی موسیقی، دارای سری دیگری از آثار ضبط شده برای بیضافون با شماره های سری B0920000 می باشد که بالغ بر یک سال پس از سری اول ضبط شده اند، قرار گرفتن ضبطهای سال 1308 پولیفون بین دو سری مذکور منطقی به نظر نمی رسد و با روش کار و انعقاد قرارداد کمپانیها با هنرمندان نیز همخوانی ندارد و از سوی دیگر با توجه به قرارداد ملوک خانم با پولیفون در سال 1306 و ادیب خوانساری با هیز ماسترز ویس در سال 1307 شمسی، احتمال انجام دو سری ضبط بیضافون در سالهای 1306 و 1307 محتمل به نظر نمی رسد ضمن آنکه بیضافون در سال 1926 میلادی، یعنی اقلا تا دی ماه 1306 شمسی، فاقد نماینده رسمی در ایران بوده است.

نمونه لیبل صفحه های فارسی بدافون (بیضافون)

لیبل صفحه های فارسی بیضافون با کاغذ طلایی رنگ زمینه  ولگوی غزال، به همراه نام لیبل با حروف بزرگ و هاشور زمینه آن در فاصله ساعت 10 تا 2 مشخص می شود. نوشته های فارسی آن به دو دسته تقسیم می شوند. نام هنرمند یا گروه اصلی در اجرای اثر که به خط نستعلیق نوشته شده و عنوان و توضیحات اثر که با استفاده از تایپ یا حروفچینی با حروف عربی تحریر شده است. شماره کاتالوگ و عبارت ساخت آلمان، هر دو در موقعیت ساعت شش که یکی در بالای سه دایره موازی در محیط لیبل و دیکری در پایین آن قرار دارند.کد صفحه نیز که در حکم شماره صفحه است، مشابه صفحه های عربی بیضافون، جانمایی شده اند. نام خواننده و عنوان اثر به زبان فرانسه و در زیر عبارات فارسی قرار گرفته است.

تاکنون علامت مشخصه تجدید چاپهای احتمالی با لیبل بیضافون (بدافون) شناسایی نشده است و تنها نمونه های معدودی از بازتولید همین آثار با لیبل پارلوفون دیده شده است که پس از خرید امتیاز آثار ایرانی ضبط شده توسط کارل لیندشتروم (صاحب لیبلهای پارلوفون و ادئون) به شکل یادشده منتشر شده اند. نکته جالب و شاید منحصر به فرد در صفحه های بدافون، داشتن کدی چهار حرفی به جای شماره صفحه و مشترک در هر دوروی صفحه است که اساسا برای سهولت در سفارش به کمپانی مورد استفاده قرار می گرفته است. این صفحه ها از هنگام انتشار به قیمت 20 ریال به فروش می رسیده که پس از حدود 5 سال و جایگزین شدن لیبل ادئون به جای بدافون و پارلوفون، با توجه به آگهی زیر به 16 ریال، 12، 10 و تا 7 ریال نیز کاهش می یابد و در حقیقت گویای آنست که میزان عرضه و موجودی انبار از صفحه های فهرست شده در آگهی زیر به حدی بوده که نمایندگان کمپانی ناگزیر از کاهش قیمتها شده اند. ذکر این نکته لازم است که بخشی از صفحه های فهرست شده در آگهی زیر (مثل صفحه های قمرالملوک وزیری) متعلق به دومین سری از ضبطهای کمپانی بیضافون (بدافون) در تهران می باشد که دارای شماره قالبهای سری B092000 می باشند.

دیسکوگرافی سری اول صفحه های بیضافون (بدافون) فارسی ضبط شده در تهران

دیسکوگرافی حاضر به استناد مشاهده اصل صفحه های فهرست شده و به کمک کاتالوگ بخشی از صفحه های فارسی بیضافون تنظیم شده است و بیش از هشتاد درصد آثار این سری را دربرگرفته و کامل ترین فهرست ارائه شده تاکنون می باشد که مطمئنا با استفاده از اطلاعات اهل پژوهش و علاقمندان مباحث دیسکوگرافی فارسی، می تواند تکمیل شود. متاسفانه به جز نام هنرمند اصلی (خواننده یا نوازنده ساز سولو)، ندرتا اسامی سایر هنرمندان برروی لیبلها مشاهده می شود و این از ضعفهای اصلی این لیبل است و برخی از اسامی مثل اسم چهره گشا، نوازنده تار، در همراهی با ملوک خانم از کاتالوگ استخراج شده و بعید نیست نامی مستعار باشد.

شماره قالبهایی که معمولا برای ضبط به کشورهای دیگر ارسال می شده از نظم و ترتیب و در حقیقت نوعی سهمیه بندی برخوردار بوده و بهمین دلیل قالب شماره B090213 نباید نخستین قالب مورد استفاده باشد و شماره های B090211 یا B090201 گزینه های محتمل برای نخستین قالب مورد استفاده در ضبط این سری می باشند. اگر ضبط از شماره B090211 آغاز شده باشد تنها یک صفحه دوطرفه از ابتدای لیست شناخته نشده است که محتملا از آثار ادیب خوانساری باشد و اگر از شماره B090201 آغاز شده باشد این احتمال وجود دارد که مثل ضبط برخی از کمپانیهای دیگر در آن ایام، 5 یا 6 صفحه اول به ضبط قطعاتی از موسیقی نظامی اختصاص یافته باشد و به دلیل عدم تقاضا، فاقد تیراژ بالا و بازتولید بوده اند و در نتیجه، تاکنون نسخه ای از آنها مشاهده نشده است. همین احتمال را می توان برای قطعاتی از دسته قفقازی داد که هم در صفحه های پولیفون سال 1308 و هم در دومین سری ضبطهای فارسی بدافون، تعداد قابل توجهی از نخستین ضبطها را به خود اختصاص داده اند. فاصله B090262 تا B090267 نیز که سه صفحه می شود و مهمترین خلاء دیسکوگرافی زیر را تشکیل می دهد می تواند سه صفحه ای باشد که یا کمپانی به دلیلی از انتشار آن منصرف شده و یا در تیراژ اندک منتشر شده که هنوز نسخه ای از آن به دست نیامده است. احتمال وجود آثار سولوی بیشتری از ناصرعلی خان در بخشهای خالی فهرست نیز وجود دارد تا حداقل مشابه موسی خان معروفی و مرتضی خان محجوبی، اقلا سه صفخه تار سولو داشته باشند. یادآور می شود صفحه هایی که کد آنها به رنگ مشکی در مقابلشان نوشته شده، عینا دیده و مستندسازی شده اند و انطباق کدها با شماره قالبها، راهنمای خوبی برای پیش بینی آثار شناخته نشده است. 

کاتالوگ های سری اول صفحه های فارسی بیضافون (بدافون)

کاتالوگ های صفحه های فارسی بیضافون بسیار کمیاب می باشند و تنها کاتالوگ بخشی از صفحه های سری اول در اختیار نگارنده می باشد که پس از ضبط و انتشار صفحه های سری دوم با لیبل پارلوفون منتشر شده است که به ظن قوی سال انتشار آن باید 1931 یا 1932 میلادی (سال1310 یا 1311 شمسی) باشد. انتشار این کاتالوگ 16 صفحه ای توسط کمپانی آغاسی که نمایندگی وقت آنها را به عهده داشته، صورت گرفته است و بخش اعظم آن را اشعار صفحه های ملوک خانم ضرابی کاشانی تشکیل می دهد. در سال 1935 میلادی (1314 شمسی) نیز یک آگهی یک برگی روی کاغذ الوان نازک توسط شرکت آغاسی، به نمایندگی از اصلی ترین کمپانی و لیبل متعلق به کارل لیندشتروم یعنی ادئون منتشر شده که علاوه بر تبلیغ برخی محصولات ادئون، خبر کاهش قیمت صفحه های گرامافون، با لیبلهای بیضافون و پارلوفون را نیز اعلام نموده و تصویر قسمتی از آن، در بخشهای قبلی درج شده است.

سایر مطالب مرتبط:

دیسکوگرافی استاد ادیب خوانساری

ماهرخ خانم کیست؟

اولین صفحه آسوری

حسین خان طهرانی کیست؟

فهرستی از اولین صفحه های سنگی فارسی بدافون